Bàn luận các quy định của bộ Luật Tố tụng Dân sự năm 2015 về nguyên đơn trong vụ án dân sự

1. Đặt vấn đề

Nguyên đơn là chủ thể khởi kiện, khởi phát quá trình tố tụng dân sự. Việc xác định đúng tư cách nguyên đơn có ý nghĩa quyết định trong việc thụ lý và giải quyết vụ án. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, không ít vụ việc Tòa án xác định chưa chính xác hoặc đương sự chưa hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình, dẫn tới việc án bị sửa, hủy. Bài viết trao đổi một số vấn đề về nguyên đơn theo quy định BLTTDS 2015, đồng thời nêu tình huống minh họa từ thực tiễn để cùng thống nhất nhận thức.

2. Quy định pháp luật về nguyên đơn

Theo khoản 2 Điều 68 BLTTDS 2015, nguyên đơn trong vụ án dân sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức khởi kiện khi cho rằng quyền, lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm, hoặc cơ quan, tổ chức khởi kiện để bảo vệ lợi ích công cộng, lợi ích Nhà nước.

Nguyên đơn có quyền và nghĩa vụ chung của đương sự (Điều 70), đồng thời có quyền riêng (Điều 71) như: thay đổi, bổ sung, rút yêu cầu khởi kiện; chấp nhận hoặc bác bỏ yêu cầu phản tố; quyền tự định đoạt trong phạm vi khởi kiện. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để bảo đảm quyền khởi kiện và quyền tự bảo vệ của công dân.

3. Một số vướng mắc trong thực tiễn (có tình huống minh họa)

Thứ nhất, về năng lực hành vi tố tụng của người chưa thành niên: BLTTDS chưa quy định rõ ràng.

Ví dụ: Vụ việc tại một TAND cấp huyện, nguyên đơn là A, 16 tuổi, khởi kiện yêu cầu tuyên hợp đồng vay vô hiệu. Tòa án trả lại đơn với lý do “chưa đủ năng lực hành vi tố tụng dân sự”. Sau đó, A khiếu nại và cho rằng mình đã có hợp đồng lao động, có thu nhập riêng. Vụ việc phải chuyển lên cấp phúc thẩm xem xét, gây kéo dài thời gian bảo vệ quyền lợi.

Thứ hai, về việc thay đổi, bổ sung yêu cầu khởi kiện: chưa thống nhất cách hiểu về “vượt quá phạm vi khởi kiện ban đầu”.

Ví dụ: Trong một vụ án kinh doanh thương mại, nguyên đơn ban đầu yêu cầu tuyên hợp đồng thế chấp có hiệu lực. Sau đó, tại phiên tòa, nguyên đơn bổ sung yêu cầu tuyên hợp đồng vô hiệu một phần. Có Tòa án chấp nhận vì cho rằng vẫn trong cùng quan hệ pháp luật tranh chấp; nhưng ở địa phương khác, Tòa án lại không chấp nhận, yêu cầu khởi kiện vụ án mới.

Thứ ba, về việc rút đơn khởi kiện: còn nhiều lúng túng khi nguyên đơn rút đơn nhưng bị đơn có yêu cầu phản tố.

Ví dụ: Vụ tranh chấp hợp đồng mua bán, nguyên đơn rút toàn bộ đơn khởi kiện, nhưng bị đơn giữ nguyên yêu cầu phản tố đòi bồi thường. Thẩm phán đình chỉ giải quyết toàn bộ vụ án. Sau đó, bản án bị TAND cấp phúc thẩm hủy vì xác định sai: trong trường hợp này, bị đơn phải được xác định lại là nguyên đơn để Tòa tiếp tục giải quyết.

Những tình huống trên cho thấy, sự chưa thống nhất trong áp dụng pháp luật làm ảnh hưởng đến quyền khởi kiện và quyền tự định đoạt của nguyên đơn.

4. Kiến nghị, đề xuất

Một là, sửa đổi Điều 69 BLTTDS 2015, quy định cụ thể hơn về năng lực hành vi tố tụng của người chưa thành niên, nhất là độ tuổi từ 15 đến dưới 18.

Hai là, TAND Tối cao cần có hướng dẫn thống nhất về phạm vi khởi kiện ban đầu, để xác định rõ ràng trường hợp nào được coi là thay đổi, bổ sung yêu cầu; trường hợp nào phải khởi kiện mới.

Ba là, hướng dẫn chi tiết cách xử lý khi nguyên đơn rút đơn khởi kiện mà vẫn còn yêu cầu phản tố hoặc yêu cầu độc lập, tránh tình trạng đình chỉ toàn bộ vụ án trái pháp luật.

Bốn là, tăng cường công tác tập huấn và trao đổi nghiệp vụ trong hệ thống Tòa án, rút kinh nghiệm từ những vụ án bị sửa, hủy; đồng thời tuyên truyền pháp luật để nguyên đơn hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia tố tụng.

5. Kết luận

Nguyên đơn là chủ thể giữ vai trò trung tâm trong tố tụng dân sự. Các quy định hiện hành đã tiến bộ nhưng vẫn còn nhiều khoảng trống, gây khó khăn khi áp dụng. Qua những tình huống thực tiễn, có thể thấy nhu cầu cấp thiết phải hoàn thiện pháp luật và ban hành hướng dẫn thống nhất. Chỉ khi đó, quyền khởi kiện và quyền tự định đoạt của nguyên đơn mới được bảo đảm, góp phần nâng cao chất lượng xét xử và niềm tin của nhân dân vào công lý.

Lê Hoàng Phương Trang – TAND tỉnh Đắk Lắk 

Lê Trúc Quỳnh – TAND khu vực 12 tỉnh Đắk Lắk